Het volkslied 3.0
Het volkslied 3.0
Die Moorsoldaten
Hymn van Aleksander Kulisiewicz Over de MoorsoldatenNa dertien maanden te hebben vastgezeten in het werkkamp Börgermoor (bij Papenburg in Nedersaksen) en Lichtenburg, kwam Wolfgang Langhoff onverwacht vrij, week uit naar Zwitserland en schreef meteen zijn kampervaringen neer in zijn boek Die Moorsoldaten, dat nog voor de oorlog verscheen en overal in Europa succes kende. Langhoff beschrijft daarin hoe de gevangenen van Börgermoor ooit een circusvoorstelling hielden om de moraal erin te houden, waarna op het einde iedereen, SS-bewakers incluis, het Lied van de Veensoldaten (of Börgermoorlied) meezong. Twee dagen later werd het verboden om zijn al te hoopwekkende laatste strofe. Het lied was echter toen al het kamp uitgesmokkeld.
Uitvoering van Hannes Wader: https://www.youtube.com/watch?v=-boCKJsDe5U
Uitvoering van Ernst Busch: https://youtu.be/q7PEVWN7gm8
Over Aleksander KulisiewiczAleksander Kulisiewicz (1918-1982), een Pool met Roma-roots, studeerde rechten in het door Duitsland bezette Krakow, toen hij in oktober 1939 werd aangeklaagd wegens een artikel getiteld “Heil Butter – genoeg van Adolf Hitler”.
Daarna, tijdens bijna zes jaar gevangenschap in Sachsenhausen, componeerde Kulisiewicz geheel uit het hoofd 54 kampliederen.
Na de bevrijding dicteerde hij zijn eigen liederen en die van medegevangenen, alles bij elkaar honderden pagina’s tekst, aan zijn verpleegster in een Pools revalidatiecentrum.
Tot zijn dood in 1982 bleef hij kampliederen verzamelen. En optreden.
“Ik heb het nazitijdperk overleefd maar het concentratiekamp nooit verlaten.”
Over zijn HymnEind 1944 bedachten enkele gevangenen in het concentratiekamp Sachsenhausen een internationaal volkslied van de concentratiekampen. De muziek en het eerste couplet zijn ontleend aan het eerste en beroemdste kamplied, Die Moorsoldaten. Het tweede, derde en vierde couplet zijn van Aleksander Kulisiewicz, in achtereenvolgens zijn moedertaal het Pools, en vervolgens in het Tsjechisch, Frans en Russisch. Het slotcouplet is uit de Canto dei deportati, een Italiaanse versie van de Moorsoldaten, overgeleverd door Maria Montuoro, een overlevende van het concentratiekamp Ravensbrück.
In de Hymn wordt een groot aantal concentratiekampen genoemd om te laten zien hoe omvangrijk het project van het nazi-Duitse slavensysteem was.
Meer informatie op: https://www.antiwarsongs.org/canzone.php?lang=en&id=8751
De Hymn en de andere liederen van de elpee Songs from the Depths of Hell van Aleksander Kulisiewicz: https://www.youtube.com/watch?v=S6S7LyPPOTg
Het volkslied 3.0 - de podcast-tekstDag luisteres en luisteraar en luister-X, dit wordt een bijzonder ongewone Braambergwereldreis, meer een reis door het brein dan over land. Maar goed, we beginnen in Duitsland en eindigen in Polen. Dat deden Duitstaligen wel vaker, al of niet vrijwillig.
In een vorige podcast humde ik diep-solidair met Oekraïense vluchtelingen mee met hun volkslied. Mooi vond ik dat. En eng. Tot dan was een volkslied voor mij een medaille met enekants het onderbuiks patriotisme van ‘ons samen’, een medaille met anderekants het uitsluiten van anderen, tot etnische zuivering aan toe. Een volkslied was een tweekantige voze medaille met ‘God zij alleen met ons’ op de rand. Maar laatst, tezamen met die Oekraïense vluchtelingen, was zo’n pompeus en lachwekkend exemplaar dus hartverwarmend, hoopgevend, krachtgevend. Saamhorigend, ontroerigend. Ja, doodeng, zo’n volkslied.
Die geschiedenis deed me denken aan Die Moorsoldaten, een lied dat ontstond als waarachtig verbindend protestlied en dat door latere autoriteiten werd ingezet om onderdrukking van vrijheid te legitimeren, een ontwikkeling die veel volksliederen gemeen schijnen te hebben, waarna de Moorsoldaten zich in mijn kop geheel rehabiliteerden als internationale ‘hymne’ van een bijna uitgeroeide kampbevolking. Luister en huiver.
Allereerst de eerste coupletten van een popconcertopname.
Eerste drie coupletten van Die Moorsoldaten door Hannes Wader
Zover het oog reikt, alleen maar veen en hei. Geen vogel zingt er vrolijk. Wat eiken, kaal en krom.
Wij zijn de veensoldaten en zwoegen met de spade in het veen.
Hier in deze doodse heide ligt het lager, met ons achter prikkeldraad gepropt.
’s Ochtends trekken de kolonnes het veen in. Graven in de brandende zon, maar iedereen verlangt naar thuis.
Dit lied werd al in 1933 geschreven én gezongen in werkkamp Börgermoor, bij Papenburg in noordwest Duitsland, vlakbij onze veenkoloniën, vlakbij Ter Apel. Auf und nieder geh'n die Posten. Keiner, keiner kann hindurch. Flucht wird nur das Leben kosten. Vierfach ist Umzäunt die Burg. Op en nèèr gaan de slagbomen. Vier prikkeldraadversperringen rondom het kamp. Niemand, niemand kan eruit. De vlucht zul je bekopen met de dood.
Jazeker, want als het je toen in de jaren dertig tóch lukte naar het nabijgelegen Nederland te ontsnappen, werd je subiet teruggestuurd, uitgeleverd – bah, die asielzoekers, ontsnapte misdadigers zijn het!
Het ging inderdaad om Duitse veroordeelden: politieke gevangen, veelal communisten, en homo’s en ander her-op-te-voeden volk.
Pas later werden zulke werkkampen de echte concentratiekampen zoals we die gelukkig nog steeds herdenken. En ook daar stak het Veensoldaten-lied de gevangenen een hart onder de riem, en hoe! Daarover straks meer. Nu eerst terug naar de jaren dertig.
Toen werd het Moorsoldaten-lied voor de zwaar vervolgde Duitse communistische partij een succesvol en inspirerend strijdlied. Zeker ook bij de anti-Franco internationale brigades in Spanje.
En na de Tweede Wereldoorlog, in de communistische DDR, werd het als het ware een belangrijke legitimatie voor de anti-faschistischer Schutzwall, het IJzeren Gordijn dus. Luister maar eens hoe de Moorsoldaten daar in Oost-Duitsland in de jaren zestig werd gezongen, móést worden gezongen. Hier het laatste couplet. Als dit geen volkslied is, dan weet ik het niet meer.
Laatste couplet van Die Moorsoldaten door Ernst Busch.
Erg hè, deze opname. Luisteres, luisteraar en luister-X, wat voelen we ons bekocht! Weer corrumpeerde een autoritaire dictatuur een integer protestlied tot een pompeus, een ordinair volkslied!
Maar ik liet het er niet bij zitten en googlede verder en vond op YouTube een elpee uit 1979 van ene meneer Aleksander Kulisiewicz. Hij, een survivor van zes jaar Sachsenhausen, had zich waarschijnlijk vooral in leven weten te houden met een kromme gitaar en door te zingen. Zijn eigen teksten, die van mede-gevangen, Kulisiewicz kende honderden liederen uit zijn hoofd. In het Pools, Jiddisch, Romani, Russisch én Duits. En voor hem was er één Hymn, zoals hij het noemde, een hymne, een volkslied: de Moorsoldaten.
Luister naar deze opname, het eerste couplet is Duits, de rest Pools. En dat verstaan we niet, wij Ollandse ukkels, die mooie taal, het Pools, maar de gruwelijke opsomming van concentratiekampen die hij welhaast teder bezingt – ongelofelijk! – is niet mis te verstaan.
De hymne van Kulisiewicz, het negende nummer van zijn elpee Songs from the Depths of Hell:
Hymn van Aleksander Kulisiewicz
Heb je goed geluisterd? Ja, eerst het Moorsoldaten-Duits, dan zijn Poolse coupletten. En hé – let goed op – Tsjechisch, Frans, Russisch en Italiaans! Jazeker eind 1944 in Sachsenhausen boetseerde Kulisiewicz de hymne Moorsoldaten tot het gezaamsterke volkslied van de bevolkingen van het hele Duitse concentratiekampenland.
Dai campi del dolore | rinascerà l'amore, | domani!
Uit kampen van pijn | zal de liefde herboren worden, | morgen!
Voor de liedteksten en de links naar de opnames, kijk naar de tekst bij deze podcast Volkslied drie-punt-nul op paul-braamberg-punt-ee-uu.
© Paul Braamberg, 2023